Jedno od najvažnijih arheoloških nalazišta u Srbiji – Viminacijum, rimski vojni logor i prestonica provincije Gornje Mezije, prvi put je iskopavano davne 1882. godine. Pionir srpske arheologije, Mihailo Valtrović, tada je sam uz pomoć dvanaest zatvorenika započeo istraživanje ovog značajnog lokaliteta.
1902. godine, punih dvadeset godina nakon ovih prvih istraživanja, njegov rad je nastavio profesor Miloje Vasić, Valtrovićev učenik i prvi školovani arheolog u Srbiji. Ove fotografije snimljene upravo tada, za vreme Vasićevih iskopavanja, vraćaju nas u prošlost i povezuju sa vremenom kada se stvarala naša nauka.
Tvorac srpske arheološke nauke
Miloje M. Vasić je tvorac arheološke nauke u Srbiji. Između 1881. i 1884. godine Mihailo Valtrović je utemeljio sve osnovne arheološke institucije, a Vasić je te institucije razvio i već u prvim godinama XX veka srpsku arheologiju uzdigao na najviši naučni stepen. tako su za nepunih tridesetak godina ta dva umna čoveka ostvarila dela na kojima se zasniva arheologija u Srbiji. Vasić je smatrao Valtrovića svojim prvim učiteljem, a gotovo svi koji su radili i koji danas rade na polju arheologije u Srbiji neposredni su ili posredni Vasićevi učenici. Ta čvrsta povezanost i kontinuitet arheoloških institucija, arheološke metodologije i arheološke misli daju osobeni pečat srpskoj arheološkoj nauci i čine njenu najveću snagu.
Miloje Vasić je rođen 16. septembra 1869. godine u Velikom Gradištu. Njegov otac Milojko Vasić bio je terzija, a majka Persa, rođena Stojadinović – domaćica. Odrastao je okružen roditeljskom brigom, u nevelikoj porodici, jer je od jedanaestoro dece samo troje – sin Miloje i dve kćerke – preživelo godine ranog detinjstva. Sinu jedincu bila je posvećena osobita pažnja; dobio je sve što je mogla da pruži jedna imućnija srpska građanska porodica sredinom XIX veka: roditeljsku ljubav, ali ne razneženu, već povezanu sa najstrožim patrijarhalnim vaspitanjem, i najviše obrazovanje u prestonici.
Vasić je studirao klasičnu filologiju i istoriju na Velikoj Školi u Beogradu osamdesetih godina XIX veka, u vreme kad su u Srbiji romantičarski ideali, narodnjaštvo i folklorizam ustupali mesto kosmopolitizmu, pozitivističko-scijentističkim idejnim strujanjima i individualnoj kritičkoj svesti. za ta nova strujanja Vasić se tada odlučno opredelio i trajno ih vezao za ono najbolje i najplemenitije što je baštinio od roditelja i sredine u kojoj je ponikao, za nacionalnu samosvest, ljubav prema najvrednijim manifestacijama nacionalnog bića, čist i razgranat jezik, borbenost, snagu i istrajnost. Njegove vrline i sposobnost svi su brzo zapažali. Posle završenih studija kratko vreme je bio nastavnik gimnazije u Velikom Gradištu i Negotinu, a već 1895. godine Valtrović ga je izabrao za svog saradnika u Narodnom muzeju u Beogradu i izdejstvovao mu za naredne godine stipendiju za studije arheologije u Berlinu.
Pojedinosti o Vasićevim studijama u inostranstvu nisu poznate. Zna se jedino da je 1898. godine napustio Berlin i prešao u Minhen, gde je 1899. godine kod A. Furtwdnglera odbranio svoju doktorsku tezu Die Fackel in Kultus und Kunst der Griechen. U zemlju se vratio iste godine kao samopouzdan čovek koji je, kako to pokazuje jedna Vasićeva fotografija iz tog vremena, plenio plemenitom pojavom i blagim, umnim pogledom. Takvog saradnika imao je pokraj sebe Valtrović verovatno sve do smrti 1915. godine. Već na fotografijama iz ranih dvadesetih godina Vasićev lik se menja, ali sigurno ne samo zbog starenja već i zbog unutrašnjih preživljavanja koja su učinila da sa njegovog lica otpočne da zrači nervozna, pojačana energičnost i pritajena tuga. Na sačuvanim Vasićevim snimcima iz tridesetih godina ova energičnost ustupa mesto gotovo despotskoj strogosti, a tuga – prodornom i hladnom pogledu, tako da je pred nama već lik koji su dobro upamtile poslednje generacije njegovih učenika i koji se nije bitnije izmenio do njegove smrti 1956. godine.
Ove promene Vasićevog izgleda podudaraju se, gotovo do tančina, sa promenama koje se zapažaju u njegovom stvaralaštvu, a delom i sa redosledom istorijskih događaja, sudbonosnih za Srbiju, čiji je učesnik i svedok bio. razdoblje od 1894. do 1914. godine, kad su „malom Srbijom koračali veliki ljudi“, označava apogej Vasićevog stvaralaštva. Tada on sve stiže: energično i uspešno nastavlja Valtrovićevo delo i na Univerzitetu, i u Narodnom muzeju i u Srpskom arheološkom društvu (urednik Starinara 1908-1911), bavi se likovnom kritikom, organizuje Prvu jugoslovensku umetničku izložbu (1904), a istovremeno objavljuje jednu za drugom arheološke studije i monografije, velike i po formatu i po sadržaju – o Pinkumu, Viminacijumu, Jablanici, Čaršiji, Malom Drumu, Gracu, Vinči i Žutom Brdu. On nema takmaca među arheolozima u ostalim balkanskim zemljama i njemu širom otvaraju vrata vodeći svetski arheološki časopisi: jahreshefte des cesterreichischen Archäologischen Instituts, Römische mitteilungen, Archiv für Anthropologie, Révue archéologique, Annual of British School at Athens, Prähistorische Zeitschrift i Jahrbuch des deutschen Archäologischen Insituts.
Ne samo u odnosu na kratke, mahom deskriptivne Valtrovićeve članke iz praistorijske, antičke i sredovekovne arheologije, već i na publikacije u tada vodećim centrima arheološke nauke – u Beču, Berlinu, Parizu i Londonu, Vasićevi radovi iz ovog razdoblja prednjače i korišćenom metodologijom, i tačnošću opservacije i smelošću zaključivanja. S druge strane, njegova terenska istraživanja, posebno sistematska iskopavanja Vinče, predstavljaju u metodološkom smislu uzore koje je i danas teško prevazići. Pri objavljivanju rezultata terenskih istraživanja, Vasić se nije zadovoljavao samo opisom i sistematizacijom prikupljene arheološke građe već je uvek tu građu uključivao u kontekst kulturnih kretanja u jugoistočnoj Evropi i na Balkanskom istoku. Pojedini Vasićevi radovi iz tog razdoblja – na primer „Prilozi ka rešavanju trojanskih problema” iz 1906. godine – još su aktuelni; njima su ne samo postavljeni temelji moderne arheološke nauke u Srbiji već oni sadrže pretpostavke – kao one o autonomiji neolitske kulture u Dunavskoj dolini – koje se tek u naše dane pokazuju kao naučne istine.
U ovom razdoblju Vasić je, počev od 1904. godine predavao arheologiju na Univerzitetu, a 1906. primio je od Valtrovića i dužnost „čuvara” Narodnog muzeja. Predmet Vasićevih predavanja na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu označen je kao klasična arheologija. Iz nekoliko sačuvanih dokumenata jasno se, međutim, vidi da je Vasić u svojim predavanjima obuhvatio, u stvari, ceo praistorijski i klasični period egejskog sveta i unutrašnjosti Balkanskog poluostrva, smatrajući pri tom, kao i njegovi učitelji, Valtrović i Furtvengler, da klasična arheologija čini osnovu svih arheoloških proučavanja.
U 1908. godini otpočinje Vasić i svoje životno delo – sistematsko iskopavanje i proučavanje praistorijskog naselja u Vinči. Te iste godine Narodni muzej je dobio stratigrafski sređenu zbirku predmeta sa ovog izuzetno bogatog i značajnog lokaliteta, jedinstvenu u Evropi. „U neobaveštenoj, skoro neprijateljskoj našoj sredini”, prisećao se Vasić, „bilo je tada teško otpočeti skupa arheološka ispitivanja u Srbiji”. Ali on narednih godina otpočinje borbu za „nenadmašnu Vinču“ i „posle kritičnih momenata između najlepših i najcrnjih sumnji“ uspeva da pridobije za saradnju Ruski arheološki institut, tako da je u 1911. godini dobio znatna sredstva, i to ne samo za dalja istraživanja Vinče već i za objavljivanje postignutih rezultata. Po rečima samog Vasića „zamah tih istraživanja bio je snažan, a uspeh ogroman i od nedoglednih posledica za arheologiju u dolini Dunava“. Ratovi 1912. i 1913. nisu ometali arheološke radove u Vinči, a ni proučavanje nađenih predmeta, tako da su početkom 1914. godine bili pripremljeni za publikovanje svi crteži, fotosi i opširan tekst na srpskom i nemačkom jeziku. Taj tekst nije nikada objavljen, ali je Vasić u međuvremenu objavio tri kapitalne studije o Vinči u Annual of british School at Athens (1907-1908) i Prdhistorische Zeitschrift (1910, 1911) u kojima je prvi put temeljito obrazložena teza o zavisnosti neolitske kulture u Podunavlju od kultura bronzanog doba Egeje, odnosno o datovanju starije faze vinčanske kulture u III milenijumu pre nove ere, u vreme Troje II. Teze koju je o Vinči i neolitskoj kulturi jugoistočne Evrope izložio Vladimir Milojčić 1949. godine, a koja je u arheološkoj nauci gotovo jednodušno prihvaćena i dalje razvijana do naših dana, u stvari je samo aktuelizirana Vasićeva teza iz 1908. i 1911. godine. To se isto može reći i za dugo podržavane i slavljene difuzionističke teorije Gordona Čajlda i Frica Šahermejera, kao i većinu još i danas aktuelnih teorija o migracionom poreklu vinčanske kulture.
Početak Prvog svetskog rata i žalosni događaji 1915. godine bitno su uticali na shvatanja i stvaralaštvo Miloja Vasića. U njegovoj zaostavštini nalaze se tri rukopisa koja umnogome objašnjavaju osetne promene u Vasićevom radu i liku posle 1918. godine. Prvi, pisan u Aleksincu avgusta 1914. godine, pokazuje da je Vasić bio uveren da je neprijatelj prve topovske metke usmerio na Univerzitet i Narodni muzej s namerom da uništi najznačajnije ustanove i najveće vrednosti srpskog naroda. U druga dva rukopisa, naslovljena „Nove slovenske armije“ i „Slovenska zajednica“, napisana verovatno 1915. ili 1916. godine, Vasić se zalaže za oslobađanje Slovena u najširem smislu te reči i za budući kulturni preporod slovenskih naroda. „Slovenstvo mora stvoriti nove kulturne centre – piše on – koliko radi opšteg toliko i radi specijalnog slovenskog interesa“, i nastavlja: „Danas postoje lokalno modificirane oblasne kulture među slovenskim narodima koje su manje ili više samo po imenu slovenske. Slovenski narodi su bili prinuđeni da prihvate strane kulture ili su im prema svome nahođenju dobrovoljno gravitirali. Srpski i poljski narod bili su u najgorim prilikama u pogledu na svoj nacionalni kulturni život. Oni su tipski predstavnici dosadašnje zle sudbine Slovenstva“.
Kako se morao osećati i šta je mogao da čini čovek sa takvim stavovima i nadama u prilikama koje su nastale u Jugoslaviji i svetu posle 1918. godine, nije teško pretpostaviti. Vasić je tokom rata emotivno konačno prekinuo sve svoje veze sa „germanskim svetom“, odnosno austrijskom i nemačkom arheologijom, a događaji u 1917. odvojili su ga od Rusije i srušile sve njegove nade o „slovenskoj zajednici“ i preporodu slovenske kulture. S druge strane, teške ekonomske prilike u zemlji onemogućavale su bilo kakvu pomisao o nastavku istraživanja u Vinči. Sve je to izazvalo regresiju u Vasićevim shvatanjima i interesovanjima, pa se on od 1918. do 1930. godine vraća Valtrovićevim idealima i potpuno se posvećuje radu na proučavanju nacionalne prošlosti. Rezultati tog rada su dve značajne knjige: „Arhitektura i skulptura u Dalmaciji“ i „Žiča i Lazarica“. pri njihovom pisanju Vasić je sebi postavljao visoke zahteve jer je smatrao da se srednjovekovni spomenici ne mogu razumeti bez znanja „iz arhitekture i filologije, iz istorije i istorije književnosti, iz istorije crkve i istorije umetnosti“. Zato je i napisao da je „Žiča i Lazarica“ rezultanta svih dotadašnjih komplementarnih sila koje su radile na polju srpskih nacionalnih nauka.
U 1924. godini Vasić je ponovo u Vinči; da bi nastavio proučavanje kulture koju je tu otkrio, on 1929. godine opet „prihvata pomoć sa strane, ovog puta od Čarlsa Hajda, mecene iz Birmingema. Već posle tri godine pojavio se prvi tom njegovog monumentalnog dela Preistorijska Vinča“, u čijem se zaključku nalazi sledeća tvrdnja: „Kultura u Egeji je osnovica na kojoj se ima sazidati zgrada celokupne praistorije u Dunavskoj dolini od njena početka, pa do njena prestanka“. Ova Vasićeva teza i tumačenja Vinče kao egejske kolonije ne nailaze na odziv u pomodnoj arheologiji tridesetih godina, svoj zaokupljenoj teorijama o velikim migracijama i etnogenezom Ilira i Arijevaca. otpori su veliki, a oštre kritike pišu čak i autodidakti u praistoriji, kako ih je Vasić s pravom nazivao, ili arheolozi koji su se slepo držali opšteprihvaćenih školskih teorija. Vasić ubrzo otkriva da i kolege iz Engleske očekuju od njega da rezultate svojih istraživanja stavi u službu aprioristički postavljenih teorija vodećih engleskih arheologa. Pošto je razotkrio ovaj kolonijalistički sindrom kod svojih engleskih kolega, Vasić je i njima okrenuo leđa i zatražio podršku u prijateljskoj Francuskoj u kojoj je, u to vreme, na žalost, cvetala samo klasična arheologija. U svom samotništvu Vasić do krajnjih konsekvenci sprovodi svoju osnovnu tezu o zavisnosti kultura u Dunavskoj dolini od onih u Egeji i 1936. godine objavljuje naredna tri toma o Vinči u kojima se ovo praistorijsko naselje objašnjava kao grčka, jonska kolonija iz VI veka stare ere. Ostatak svog stvaralačkog veka Vasić je posvetio daljem razrađivanju i dokazivanju ove teze, koristeći se pri tom svojom sjajnom erudicijom.
U stručnim krugovima i danas vlada mišljenje da je takav Vasićev postupak naneo velike štete srpskoj arheologiji. Uveren sam da se već sad može pokazati da je to mišljenje pogrešno. teza o jonskoj koloniji Vinči je neprihvatljiva, ali bi za srpsku arheološku nauku bilo mnogo veće zlo da se Vasić poveo za pomodnim, pseudonaučnim, a, često, i veoma opasnim idejnim strujama koje su bile vodeće u evropskoj arheologiji tridesetih godina ovog veka. Zbog „jonske kolonije“ najviše je trpeo i gubio sam Vasić, dok je njegovo delo o Vinči i danas najbolji putokaz za rešavanje nekih osnovnih problema praistorije Dunavske doline i paradigma za slobodnu naučnu misao i jedan uzorit moralni stav.
Izvor: FB Rojalistički klub
Foto: Viminacijum iz 1902. godine
