U današnjoj Srbiji od prije do godine 1804. ni u sto sela nije bilo svuda jedne škole, nego (koji su mislili biti) popovi i kaluđeri učili su po namastirima kod kaluđera ili po selima kod popova. Kod svakoga namastira bilo je po nekoliko đaka, pa koji su manji oni su ljeti čuvali koze, ovce, jariće, svinje, sadili i pljeli luk, išli uz plug; kupili sijeno, šljive i t. d., a veći su išli s kaluđerima po pisaniji.
A zimi pošto bi svi ujutru donijeli drva, i po tom veći napojili kaluđerske konje, a manji počistili sobe, skupili bi se u kaku sobu (koja se u Tronoši zvala džtara) te bi im kakav kaluđer ili đakon pokazivao da uče čatiti, ili bi svaki učio kod cvoja duhovnika. Mnogi ljeti zaborave što zimi nauče: i tako su gdjekoji učili po 4 po 5 godina pa još nijesu znali čatiti. Popovi su obično imali po jednoga ili dva đaka, koji su također čuvali stoku, radili sve poslove domaće i nosili vodicu po selima.
Ako li bi gdje u nahiji bila (ili postala) škola, onda ljudi iz okolnijeh sela vode djecu mađistoru i plate mu na mjesec te ih on uči. U školi su djeca morala sjediti i učiti od jutra do mraka (samo što otidu te ručaju); a kad uče i čate, morala su (sva u glas) tako vikati (čateći svako svoje) da se u školi ništa nije moglo razabrati, preneli su predstavnici Muzeja Vuka i Dositeja, koji su pozvali sve pa i predstavnike rasejanja koji se nalaze u Srbiji da posete posebnu izložbu o rađanju modernog školstva u Srbiji ― Škola bez kluba.
Zgrada Muzeja Vuka i Dositeja je u sastavu Narodnog muzeja Srbije i nalazi se u Gospodar Jevremovoj 21. Izgrađena je za potrebe bogatog turskog velikodostojnika, potom je u njoj bio francuski konzulat, da bi početkom XIX veka tu radila Dositejeva i Jugovićeva Velika škola. Zdanje je proglašeno istorijskim spomenikom od izuzetnog značaja, a u njemu se od 1949. godine nalazi Muzej koji baštini Dositejevo i Vukovo delo i nasleđe. Povodom Dana evropske baštine, a u okviru teme „Održivo nasleđe”, priređena je tematska izložba o Velikoj školi, prvoj visokoškolskoj ustanovi u Srbiji, nadahnuti odlukom ustaničkog Praviteljstvujuščeg sovjeta, koji je potaknut mudrim čiča Dositijem, doneo i danas nezastarelu odluku: „Na obrazovanje stanovnika Srbije da se obrati najveće staranje!”.
Ulaz je besplatan i izložbu Škola bez kluba, svakako treba posetiti.
Izvor: Muzej Vuka i Dositeja
