Svetolik Ranković je bio srpski pisac iz perioda realizma. Rođen je 19. decembra 1863. godine u Velikoj Moštanici kod Beograda. Njegov otac Pavle u vreme rođenja Svetolika bio je učitelj u Moštanici, a postao je sveštenik nakon što se porodica preselila u Garaši, selo u kragujevačkom okrugu, pored Aranđelovca. Nižu gimnaziju i bogosloviju Ranković je završio 1884. u Beogradu, a potom je otišao u Kijev i tamo svršio Duhovnu akademiju. U Kijevu se Ranković upoznao sa bogoslovsko-filozofskim naukama i istorijom ruske i svetske literature, a najveći uticaj na njega ostavila su dela Tolstoja, Gogolja, Gončarova, Koroljenka i drugih ruskih pisaca.
Dok je Ranković bio na letnjem raspustu 1886. godine, razbojnici su napali porodičnu kuću i ubili oca Pavla, a majku i ostale mučili. Ranković je uspeo da pobegne, i dovede pomoć pod okolnostima sličnim onima koje su opisane u njegovom delu „Gorski car” kada govori o hajdučkoj pohari gazda Đorđa.
Pošto je 1888. završio Duhovnu akademiju Svetolik se vratio u Srbiju i počeo da radi kao nastavnik veronauke u gimnaziji u Kragujevcu. Godine 1893. premešten je na službu u beogradskoj Bogosloviji, a 1894. opet biva premešten, u Niš. Godine 1897. ustalio se kao gimnazijski veroučitelj u Beogradu. Nezadovoljan svojim nesigurnim statusom u zvanju privremenog vršioca dužnosti honorarnog nastavnika nameravao je da napusti struku. Godine 1890. položio je profesorski ispit s radom „O crkvenom besedništvu” sa odličnom ocenom.
Godine 1892. objavio je pripovetku „Jesenje slike” u časopisu Otadžbina. Od tuberkuloze je oboleo 1897. Oporavljao se u Garašima. Roman Gorski car pisan nešto ranije u Nišu je objavljen kao 38. knjiga „Kola” Srpske književne zadruge. Spas od tuberkuloze je 1898. potražio u manastiru Bukovo, gde je pisao svoj drugi roman Seoska učiteljica. U jesen odlazi u Herceg-Novi na lečenje i tamo je dovršio svoju najbolju pripovetku „Stari vruskavac” i započeo svoj treći roman Porušeni ideali. Matica srpska je nagradila Seosku učiteljicu, a Kolarčeva zadužbina je nagrađuje i uzima za štampu.
Nakon smrti najmlađeg sina 1899. prešao je u Beograd, gde je umro od „grudobolje“ (tuberkuloze) u 36. godini života. Predavao je do tada na beogradskoj Bogosloviji. Srpska književna zadruga 1900. godine je kao 62. knjigu „Kola” objavila rukopis Porušenih ideala koji je Ranković završio poslednjih nedelja života u samrtnoj postelji.
Bio je oženjen Bosom sa kojom je imao troje dece.
U ranijim kritikama, novine koje je donela Rankovićeva proza najčešće su se dovodile u vezu sa uticajem ruskih pisaca. Sam Ranković je, po povratku sa kijevske Bogoslovske akademije, pisao da „ruski jezik zna perfektno zajedno sa istorijom ruske literature”, a od njega su ostali i prevodi Tolstojeve Opsade Sevastopolja u Delu, Koroljenkovih tekstova i nekih manjih pisaca. Međutim, tadašnja kritika je zanemarivala sličnosti Rankovićeve proze sa ostvarenjima zapadnoevropskih pisaca, kao što su Balzak i Flober, i sa domaćom književnom tradicijom.
Orijentisanost na ruske uzore nije bila odlika samo Rankovića, već cele književne epohe kojoj je pripadao. Specifičnost njegova je u smenjivanju jednog modela uzora (Gogolj, Turgenjev, Saltikov-Ščedrin) drugim (Tolstoj, Dostojevski). Uticaj Tolstoja i Dostojevskog je posebno primetan u Rankovićevim romanima i odnosi se, pre svega, na izbor teme i junaka, slikanje unutrašnjeg života, humanistički odnos prema čoveku zapalom u bespomoćan položaj, prirodu sporednih lica kao prikrivenih komentara pojedinih junakovih osobina, kompoziciju. Paralelno sa sličnostima kritika je pisala i o razlikama u odnosu na ruske obrasce, koji su težili sveobuhvatnosti, antroploškom optimizmu, preobražaju junaka kroz patnju, razvijenoj tehnici opisa psiholoških stanja, dok kod Rankovića imamo segmentaciju sveta, pesimizam, odsustvo preobražaja (katarze) i neuspeli pokušaj razvijanja toka svesti.
Kasnija tumačenja osvetlila su i uticaje domaće književne tradicije. U pripovetkama Rankovićevim očevidan je uticaj poetskih realista (Vojislav Ilić) koji se ogleda u lirski intoniranim jesenjim slikama, zatim uticaj Milovana Glišića (duhovite priče u folklornom maniru), Laze Lazarevića (psihološke pripovetke), Radoja Domanovića (satiričan odnos prema palanačkom društvu i seoskoj birokratiji). Znatan je i uticaj simbolističkih pripovedaka Sime Matavulja na pripovedni rad Rankovića.
U mnogo čemu bio veran onoj poznatoj tradiciji slikanja stvarnosti i problematike seoskog života. Mnoga njegova dela, naročito pripovetke, slikaju život šumadijskog sela osamdesetih godina prošloga veka.
Ali nasuprot mnogim srpskim pripovedačima, on ne idealizuje selo, i u njegovoj stvarnosti ne vidi i ne slika samo spokoj i idilu. Naprotiv, Ranković uočava moralno i ekonomsko razbijanje sela, gašenje njegovih nekadašnjih zadružnih odnosa i moralnu posrnulost njegovih ljudi. Zato u njegovim pripovetkama iz seoskog života, kao i u delima u kojima je slikao palanački, činovnički i manastirski život, ima životne i književne istine, ima građe koja je istinito, realistično odslikavala događaje, ljude i njihove društvene i lične odnose.
Ranković je u našoj književnoj istoriji naročito ostao poznat kao romanopisac. Napisao je tri romana – Seoska učiteljica, Porušeni ideali i Gorski car. I u tim delima ispoljava se Rankovićeva sklonost da slika teške i negativne, gotovo mračne strane ljudskog života, morala i ljudskih savesti. Veliki ruski pisci Tolstoj i Dostojevski znatno su uticali na Rankovićev književni rad, u kome ima širokih socijalnih i psiholoških zahvata u ljudsku svest, moral i odnose. Nesrećan u ličnom životu, a uz to rano napadnut od teške bolesti, Ranković je u svoja dela često unosio nemir, mrak i pesimizam sopstvenog unutrašnjeg života. U tom pogledu naročito je karakterističan njegov predsmrtni roman Porušeni ideali.
Iako književno nedovoljno izgrađeni, romani Svetolika Rankovića odlikuju se dubljim i realističnijim sagledavanjem života, doživljenošću i istinitošću svojih opisa i slika. To su i bile vrednosti koje su učinile da Svetolika Rankovića ubrajamo red značajnih romanopisaca srpskog realizma XlX veka.
Umro je 18. marta 1899. u Beogradu.
Po njemu je nazvana OŠ Svetolik Ranković Aranđelovac.
Izvor: FB Rojalistički klub
