U Italiji, u Katelanu i Roveretu za vikend (15. i 16. jula 2023. godine) će se održati komemoracija posvećena srpskim zarobljenicima i vojnicima stradalim u Prvom svetskom ratu na teritoriji Trentina. U organizaciji Generalnog konzulata Republike Srbije u Trstu, Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja Republike Srbije i opštine Vila Lagarina i istorijskih društava Pro Loko kastelano Cei i Don Zanoli, ove godine će prvi put biti postavljeno kameno spomen obeležje na srpskoj masovnoj grobnici u Kastelanu iz Prvog svetskog rata.
Generalni konzul Republike Srbije u Trstu Ivana Stojiljković pozvala je sve Srbe koji su u mogućnosti da dođu na ovu važnu istorijsku komemoraciju.
Domaćini iz Kastelana ovom prilikom su predvideli sledeći program: u subotu 15. jula u 18 časova će biti pozdravna reč predstavnika srpskih i italijanskih vlasti. U 18:30 je polaganje venca kod Kapele palih boraca u Kastelanu, kod memorijalne ploče posvećene stradalim srpskim zarobljenicima a u 19:30 će početi zajednička večera u Parku Legendi uz muzički program.
Narednog dana u nedelju 16. jula u 8:30 je okupljanje u Kastelanu, u 9 će početi obeležavanje „Srpskog puta” gde će biti postavljanje table sa natpisom. U 10 časova će na Srpskom groblju biti održana komemoracija i inauguracija spomenika, a u 11.30 je polazak na Zvono palih u Roveretu. U 12 časova je verska komemoracija uz pravoslavnu i katoličku molitvu.
U periodu od 1914.-1918. godine Srbi su slani na prinudni rad i u Italiju. Interniranje građana Kraljevine Srbije u zarobljeničke logore tokom Velikog rata bio je višegodišnji proces koji su sprovodile okupacione snage na privremeno zaposednutoj teritoriji sa ciljem da odvoje bar jedan deo stanovništva Srbije i prisili ih na život u nehumanim uslovima hiljadama kilometara daleko od domovine u Austrougarskoj, Nemačkoj, Bugarskog i Turskoj. Međutim Austrougarska carevina je tokom Prvog svetskog rata, kao niko tako pre toga, masovno koristila logore za svoje ratne ciljeve po čemu je prednjačila u odnosu na druge Centralne sile. Logore je osnivala posebno za svaku naciju: Srbe, Ruse, Italijane, Rumune, Francuze, Britance. To su kasnije radile i Nemačka i Bugarska, a jedan broj logoraša prebacivali su i u Italiju na prinudni rad i Tursku.
Prema raspoloživoj dokumentaciji, 1916. godine u radnim odeljenjima u celom Tirolu bilo je zaposleno više od 8.000 zatvorenika srpske vojske. Prvi dokazi o prisustvu zatvorenika u Kastelanu datiraju s početka 1916. U martu je u selu potvrđeno prisustvo ratnih zarobljenika jedinice 195, čiji su timovi A i B brojali po 250 srpskih zarobljenika. Po svoj prilici, druga odeljenja su se nizala u narednim mesecima i godinama u zemlji. Prema svedočenju Luiđije Miorandija, nekoliko stotina srpskih zatvorenika je bilo internirano „u ograđene prostore utvrđenja, u drugim memoarima se pominje korišćenje gradske školske zgrade za istu namenu. Širom Trentina, i šire u Tirolu, zatvorenici su bili zaposleni na najrazličitijim poslovima: od rada na stanicama, na transportu municije, pravljenju naoružanja, pravljenju raznih materijala, izgradnji i održavanju puteva, izgradnji železnica i žičara, zatim u raznim poljoprivrednim poslovima, održavanju domaćinstava… U Kastelanu su pretežno iskorišćivani za izgradnju puteva, kao i za sve vrste nabavke potrebne lokalnom stanovništvu.
Uslovi i način života ratnih zarobljenika bili su nehumani. Podaci koji se odnose na srpske zatvorenike sahranjene na groblju Kastelano u martu 1916. govore o iscrpljenosti i kolapsu, verovatno usled nedostatka hrane, hladnoće i opterećenja, ne računajući oblike neformalnog nasilja kojem su bili izloženi od strane čuvare. Takođe izvori beleže incidente zarobljenika i odbijanja da rade, kao i njihove proteste na različitim lokacijama u Trentinu i Tirolu. Prema onome što prenosi svedočenje Luiđije Miorandija, u proleće 1916. godine došlo je do „pobune” i među srpskim zatvorenicima prisutnim u Kastelanu. Ove inicijative jedva da su dovele do poboljšanja uslova, pa su na kraju potisnute intervencijom stražarskih odeljenja. Konkretnije olakšanje bi umesto toga moglo doći od onih civila iz Trentina koji su, suprotno odredbama dolazili da pomognu.
Stoga odati poštu ovim palim ratnim zarobljenicima je najmanje što za njih može da se uradi.
