Preobraženjska izložba slika Riste i Bete Vukanović u Trebinju – izložba slika umetničkog para Riste i Bete Vukanović
Prilikom ovogodišnje proslave Svetog Preobraženja Gospodnjeg, slave Crkvene opštine u Trebinju i Grada Trebinja, priređena je izložba slika Riste i Bete Vukanović, pod nazivom Risto i Beta Vukanović — 150 godina od rođenja. Izložbu i katalog pod istim naslovom, ovim povodom priredio je Muzej Hercegovine u Trebinju, u saradnji sa Narodnim muzejom Srbije, Muzejom grada Beograda i Umjetničkom galerijom Bosne i Hercegovine, a pod pokroviteljstvom Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske i Grada Trebinja. U navečerje praznika, nakon večernjeg bogosluženja u glavnoj trebinjskoj gradskoj crkvi Svetog Preobraženja Gospodnjeg, kojim je načalstvovao episkop mileševski Atanasije, u galeriji Muzeja Hercegovine u Trebinju ovu izložbu otvorila je pomoćnica ministra prosvete i kulture Republike Srpske, Tanja Đaković, u prisustvu gradonačelnika i predstavnika Gradske uprave Grada Trebinja, predstavnika Episkopije zahumsko-hercegovačke i primorske, te pomenutih kulturnih institucija i brojnih posetilaca.
Po prvi put zajedničkim opusom u velikom obimu, trebinjskoj i široj publici predstavljeni su Risto i Beta Vukanović, dvoje umetnika poniklih u različitim sredinama, u Hercegovini i Bavarskoj, kojima su se na razmeđi vekova putevi ukrstili u Minhenu, da bi zajedno pošli put Srbije i Beograda, u život posvećen slikarstvu, ostavljajući neizbrisiv trag u istoriji srpske umetnosti i kulture. Pripovest o njihovoj umetnosti i ljubavi, u stvari je priča i o samim počecima modernog srpskog slikarstva, ali i bezmalo o čitavom veku života na našim prostorima.
Risto Vukanović rođen je 1873. u Bugovini kod Trebinja i jedan je od prvih akademskih slikara rođenih na području Bosne i Hercegovine. Po završetku osnovne škole, kod svog strica u rumunskom gradu Turnu Severin, u beogradskoj gimnaziji njegov dar za slikanje i crtanje primetio je čuveni Uroš Predić, rekavši Risti da je mnogo nadaren i da treba da se posveti umetnosti. Slikarstvo je, kao državni pitomac, počeo da studira 1891. go- dine na Akademiji u Petrogradu, a ubrzo zatim nastavio u Minhenu, pripremajući se u privatnoj slikarskoj školi Antona Ažbea, upisavši potom minhensku Akademiju. Već prvog dana u ovoj slikarskoj školi susreo se sa Betom Bahmajer, da bi je kroz samo nekoliko dana, ovaj „drski Srbin, koji je bezobrazno gleda”, kako je kasnije u jednom razgovoru navela Beta, pratio do kuće… Beta Vukanović rođena je kao Babet Bahmajer (Babette Bachmayer) u bavarskom Bambergu 1872. godine. Nakon nekoliko godina zajedničkog studiranja, 1898. godine, Risto i Babet venčavaju se u Ateljeu Antona Ažbea u Minhenu, a mesec dana kasnije dolaze u Beograd: „Da ću u njemu provesti svoj vek, nisam ni u snu slutila. No jednog dana zaljubih se u jednog dugačkog Hercegovca, udadoh se za njega i umesto na svadbeno putovanje, krenusmo preko Pešte, Subotice i Novog Sada — za Srbiju”. Dolazeći iz minhenske internacionalne, moderne, kosmopolitske sredine, Beta je kvalitet Beograda videla baš u onome što su Beograđani želeli da promene. Veoma brzo pobudili su interesovanje Beograđana, a naročito kralja Milana, koji je pozvao umetnike da izlažu u Dvoru. Zajedno sa šesnaest odabranih umetnika, Risto i Beta Vukanović, predstavljali su Srbiju na Svetskoj izložbi u Parizu 1900. godine. U okviru paviljona Kraljevine Srbije, Beta je izložila nekoliko radova, a među njima i platno Krsna slava, jednu od prvih slika koje je naslikala u novoj sredini, za koju je u Parizu dobila međunarodno priznanje Mention honorable. Ova kompozicija monumentalnog formata, bila je među omiljenim Betinim slikama, a pretpostavlja se da je nestala u vihoru ratova. Sačuvana je u vidu litografije, oleografije i razglednica.
Nakon smrti Kirila Kutlika, osnivača Prve srpske slikarsko-crtačke škole, Vukanovići otkupljuju čitav školski inventar i posvećuju se pedagoškom radu. Od 1902. nastava se odvijala u kući Vukanovića, koja je imala dvostruku namenu – da bude porodična kuća i sedište slikarske škole. U ovom zdanju nalazila su se četiri velika ateljea, a privatni i javni deo bili su jasno podeljeni. Prostrano dvorište omogućavalo je slikanje u pleneru, odnosno na otvorenom prostoru. Oslikana fasada kuće u fresko tehnici predstavljala je originalno umetničko ostvarenje, a zbog stilizovanih floralnih motiva, ovo novosagrađeno zdanje dobilo je naziv Kuća sa plavim perunikama. Na prvoj izložbi Društva srpskih umetnika Lada, Risto Vukanović je prvi put predstavio monumentalni triptih Molitvu. Ova kompozicija zahtevala je višegodišnje pripreme i dugotrajan rad. Molitva će takođe biti prikazana na Drugoj jugoslovenskoj umet- ničkoj izložbi u Sofiji 1906. i Trećoj jugoslovenskoj umetničkoj izložbi u Zagrebu 1908. O ovom monumentalnom delu pisao je i Jovan Dučić u Politici. Članovi Lade, među čijim su osnivačima, pored bračnog para Vukanović, bili i: Uroš Predić, Marko Murat i vajari Simeon Roksandić, Đorđe Jovanović i Petar Ubavkić, tragajući za lepotom i skladom i negujući umetnost, nikada nisu dozvolili da destrukcija bilo koje vrste prodre u njihova dela. Najodaniji član Društva bila je Beta Vukanović, koja je redovnim učestvovanjem na svim izložbama stekla počasnu titulu doživotnog predsednika.
Tokom letnjih ferija, supružnici Vukanovići odlazili su na zajednička putovanja u inostranstvo, na kojima su obilazili izložbe i muzeje, te kopirali stare majstore, kao što su to činili i tokom studija. Prema Betinim rečima „…mi smo se vrlo dobro slagali i razumevali, jer smo […] živeli za svoju umetnost. On je radio na svoj način, a ja na svoj, i ni jedno od nas nije nastojalo da skrene drugog s njegovog umetničkog puta”. Beta je slikala mrtve prirode, portrete, enterijere, aktove, predele u „realističko-impresionističkom stilu, slobodnog gesta i živih, jakih boja”, dok je Risto takođe negovao portret i poluakt, ali je prevashodno bio slikar naglašene nacionalne tematike o čemu svedoče važna dela Guslar, Dahije i dr. Poznato je da je naslikao ikonu Vavedenje Bogorodice, koju je darovao Srpskom devojačkom internatu u Zagrebu. Njegovi radovi pokazuju odlike minhenskog akademizma, neoromantizma i simbolizma.
Iako Risto Vukanović nije često dolazio u svoj rodni kraj, privrženost prema Hercegovini preneo je svojoj supruzi Beti. Godine 1905. Vukanovići su posetili Ristine roditelje u Bugovini kod Trebinja. U gradu Trebinju najčešće su odsedali u nekadašnjem hotelu Naglić, dok su u Bugovinu odlazili jašući na konjima. Betu je privukla lepota hercegovačkih krajolika, koju je želela da ovekoveči na svojim platnima. Drugi boravak Vukanovića u Trebinju 1910. godine obeležila je jedna neprijatna situacija, koja im je kasnije u sećanjima izazivala smeh. Privučena živopisnim trebinjskim motivima, Beta Vukanović je ponela svoj slikarski pribor i kao motiv za slikanje odabrala čemprese u blizini kasarne. Posle kratkog vremena došla su dva austrougarska žandara tražeći od slikarke dozvolu za rad. S obzirom da je Beta nije imala, upozorili su je da je zabranjeno slikati vojne objekte, naredivši joj da sa njima pođe u komandu. Usput su sreli jednog oficira, koji je, pošto je saslušao o čemu se radi, shvatio apsurdnost ovakve vojničke revnosti, te je dozvolio slikarki da slobodno nastavi sa radom. Ipak, žandari su nastavili da je prate, budno motreći na svaki potez koji je stavljala na platno, te je slikarka pod takvim okolnostima bila prinuđena da ostavi motiv nedovršen.
Usledili su balkanski ratovi tokom kojih Beta postaje dobrovoljna bolničarka koja je brinula o ranjenicima i tifusnim bolesnicima. Tokom Prvog svetskog rata, Risto Vukanović, budući da je takođe odlično govorio više stranih jezika, iako teško bolestan, stavio se na raspolaganje Vrhovnoj komandi koja ga je postavila za vojnog cenzora. Kada je usledilo povlačenje srpske vojske i naroda, supružnici Vukanovići su preko Soluna, Atine i Marselja dospeli u Pariz, gde je od strane srpske vlade Risto bio određen za inspektora srpske omladine koja je bila raspoređena po raznim školama u Francuskoj. Kao i u svemu drugom i ovde je on predano radio sa mnogo požrtvovanosti i ljubavi ne obazirući se na svoju tešku bolest. Prvi simptomi tuberkuloze javljaju se još 1909. godine, a ratna zbivanja samo su pogoršala njegovo stanje. Jednog sumornog januarskog dana 1918. godine, slikar vedrog duha i plemenite umetničke duše, preminuo je na rukama svoje supruge, ne dočekavši ostvarenje svoje najveće želje — oslobođenje otadžbine. Sahranjen je na groblju Bagneux, a na njegovom grobu supruga Beta podigla je kameni spomenik.
Izgubivši supruga, Beta nije prekidala vezu sa Trebinjem. Godine 1923. došla je da uredi pitanje testamenta i nasledstva. Tom prilikom ona se odrekla svog dela u korist porodice, iako je posle rata ostala bez krova nad glavom, jer je njihova Kuća s plavim perunikama, građena s mnogo ljubavi, stradala tokom granatiranja Beograda tokom Prvog svetskog rata. Osim toga, slike Riste i Bete i razni predmeti od umetničke vrednosti takođe su nepovratno izgubljeni… Tokom Drugog svetskog rata naročito je došla do izražaja Betina privrženost zemlji koju je prigrlila svim svojim bićem, prihvativši je kao svoju otadžbinu. Okupacione vlasti su joj, znajući njeno nemačko poreklo, ponudile re- dovno snabdevanje namirnicama uz poziv da se priključi pokretu Kulturbund. Privilegije je odbila rekavši da će radije čekati u redu za namirnice zajedno sa svojim komšijama.
Poslednji put boravila je u Trebinju 1958. i tom prilikom poklonila je tadašnjem Zavičajnom muzeju, a današnjem Muzeju Hercegovine, nekoliko svojih radova, uključujući i Autoportret svoga supruga iz 1917. godine. U Trebinju je te godine svoju hotelsku sobu pretvorila u mali atelje. Sa radom bi počinjala u ranim jutarnjim časovima, a nastavljala bi slikanje popodne u skladu sa rečima koje je isticala da „bez rada nema ni života”.
Hodajući ulicama Trebinja kojima su nekada prolazili supružnici Vukanovići, koraci Vas mogu dovesti do Ulice Rista i Bete Vukanović, koja je svedočanstvo da Trebinje čuva sećanje na Ristu, prvog akademskog trebinjskog slikara i njegovu životnu saputnicu Betu, koja uz supruga, zauzima ugledno mesto na samim počecima moderne srpske umetnosti. Svoje živote posvetili su umetnosti ostavivši značajno delo i doprinoseći razvoju srpske umetnosti krajem XIX i početkom XX veka.
Ime Bete Vukanović našlo se među osnivačima Udruženja likovnih umetnika u Beogradu (1919), Udruženja slikara i vajara ratnika 1912–1918. godine (1938), a takođe i među članovima Udruženja „Cvijeta Zuzorić” i ULUS-a (1944). Izlagala je samostalno i kolektivno na brojnim izložbama u zemlji i inostranstvu. Dobitnica je brojnih priznanja i odlikovanja među kojima se izdvaja Sedmojulska nagrada SR Srbije za doprinos razvoju i izučavanju umetnosti početkom XX veka (1969). Bila je začetnica umetničke karikature na našim prostorima. Oblikovala je generacije darovitih slikara i slikarki među kojima se izdvajaju Kosta Miličević, Petar Lubarda, Milena Pavlović Barili, Ljubica Cuca Sokić, Pavle Vasić i dr. Nakon penzionisanja, nastavila je da podučava đake u svom ateljeu u zgradi Kolarčeve zadužbine, koji je koristila od 1932. godine sve do kraja života.
Predosetivši da joj se bliži kraj ovozemaljskog života, novinaru i piscu Kosti Dimitrijeviću rekla je u znak pozdrava „spremam se na veliki put”. Na njegovo pitanje kuda to putuje, Beta „po- dižući ruke iznad glave, osmehujući se, zaleprša njima kao krilima…”, pa reče da se sprema da u stotoj godini već jednom odleti na onaj svet. Reč je ispunila. Preminula je 31. oktobra 1972. godine. Ugasio se život dug čitav vek, Bavarke i Nemice po rođenju, a Srpkinje po opredeljenju.
Autor teksta, autor je izložbe i kataloga „Risto i Beta Vukanović — 150 godina od rođenja” msr Tamara Rajković za Novine Srpske Patrijaršije Pravoslavlje i viši kustos istoričar umetnosti Muzeja Hercegovine u Trebinju
Izvor: Pravoslavlje Novine Srpske Patrijaršije (broj 1355, 1. septembra 2023. godine)/Eparhija nemačka
